Fascynująca historia banknotu: od papierowego kwitu depozytowego do …? (część I)

Do tej pory na naszym portalu najwięcej uwagi poświęcaliśmy urządzeniom, które liczą, sortują i weryfikują banknoty. Nadszedł czas, żeby skupić się też na samych banknotach. Jak wyglądały początki banknotów? Jak przebiegała ich wielowiekowa ewolucja i czym się może ona zakończyć? Co sprawia, że dzisiejsze banknoty są bardzo trwałe, trudne do podrobienia a urządzenia potrafią je weryfikować?

Rozpoczynamy krótką serię artykułów opisujących przeszłość, teraźniejszość i przyszłość banknotów. Jest to historia banknotu w nieco odmiennym ujęciu, niż ta znana nam z innych publikacji. W artykułach najwięcej uwagi poświęcono nośnikom, na których w przeszłości i obecnie drukuje się banknoty. Pierwszą część serii poświęcono pasjonującej historii powstawania papieru. Przedstawiono też inne, często niezwykłe, nośniki banknotu. Autorem serii jest Bartosz Miracki, ekspert bankowości współpracujący z naszym portalem.

Rys historyczny, czyli co ma gąsienica do banknotu.

Początki banknotu to tak naprawdę historia papieru. Pierwsze ślady używania papieru pochodzą z Chin z II wieku p.n.e. Najstarszy kawałek papieru jest datowany na 140–87 r. p.n.e. Został on znaleziony w 1957 roku w grobowcu w pobliży miasta Xi’an, a wykonano go z włókien konopi. W tym okresie nie wykorzystywano jeszcze papieru jako materiału piśmienniczego.

W czasach wczesnej dynastii Han (206 p.n.e.–25n.e.) papier wytwarzano z włókien pokrzywy chińskiej. Ten wyjątkowo mocny papier był jednak zbyt gruby, szorstki i toporny by służyć piśmiennictwu. Powstawał w procesie moczenia, tłuczenia i rozdrabniania włókien organicznych, które następnie rozkładano do wysuszenia na tkanych matach.

Z biegiem czasu do produkcji papieru zaczęto używać innych materiałów. Były to m.in. wodorosty morskie, len, nici jedwabiu, słoma ryżowa, włókna bambusa oraz kora i łyko morwy. 

Źródła historyczne datują początek wykorzystania kokonów jedwabników, więc i drzew morwy, na 46 wieków. Zgodnie z chińskimi legendami wytwarzanie jedwabiu z kokonów jedwabnika morwowego, dla których pożywieniem były liście tego drzewa, sięga do roku 2600 p.n.e.  Chińskie podanie głosi, że jedwab odkryła przypadkowo w swoich ogrodach żona cesarza Huang Di (2698 – 2598 p.n.e.). Pierwsze udokumentowane przemysłowe uprawy morwy na terenie starożytnych Chin datujemy na IV wiek p.n.e. 

Papier staje się coraz doskonalszy i tańszy w produkcji

Kora i łyko morwy dostarcza najważniejszego substratu dla przemysłu papierniczego, jakim jest celuloza. Poniekąd przypadkowe odkrycie przez Chińczyków poprawy jakości papieru przez dodanie do pulpy celulozy, zapoczątkowało przełom w produkcji papieru. Dzięki celulozie pozyskanej z morwy materiał piśmienniczy stał się bielszy, lżejszy i bardziej elastyczny.  

W czasach Wschodniej Dynastii Han (25–220 n.e.) jeden z urzędników cesarski udoskonalił technikę wyrobu papieru poprzez wytworzenie pulpy z wielu różnych substratów. Po zagotowaniu w gorącej wodzie i poddaniu działaniu pary, masę papierową rozsmarowywano i suszono. Tak powstały papier nadawał się już doskonale do piśmiennictwa, a przede wszystkim był tani w wytwarzaniu. Najstarszy zapisany kawałek papieru, zawierający nieco ponad 20 znaków, jest datowany na 110 rok naszej ery.

Pierwsze papierowe banknoty wytwarzano już w IX wieku w Chinach

Na takim właśnie papierze Chińczycy już w IX wieku zaczęli wytwarzać pierwsze na świecie papierowe pieniądze – banknoty (a właściwie kwity depozytowe, czyli noty). A pierwszymi ich zabezpieczeniami były podpisy i pieczecie emitentów – depozytariuszy. Z uwagi na rosnącą popularność kwitów jako środka płatniczego, emisję przejęli władcy państwa chińskiego a pismo ręczne zastąpiono drzeworytem. Aby uniknąć nagminnego podrabiania, od 1107 roku, drukowano banknoty używając co najmniej sześciu kolorowych atramentów a grafika składała się z coraz bardziej skomplikowanych wzorów.

Papier dociera do różnych zakątków świata

Stopniowo technologię rozwijano i udoskonalano, uzyskując wiele rodzajów różnych papierów. Technologia stosowana przez Chińczyków przeniknęła do Korei i Japonii w okresie późnej dynastii Sui (581–618 n.e.), później zaś do Arabii. Do Indii papier dotarł w VII wieku, natomiast do zachodniej Azji w VIII, kiedy to w 751 roku Arabowie schwytali kilku chińskich papierników. Do Europy ideę banknotu wraz z przepisem na wytwarzanie papieru banknotowego przywiózł w XIII wieku sławny podróżnik wenecki Marco Polo.

Do czasu powstania pierwszych manufaktur papieru w XII wieku w Hiszpanii, Europa kupowała papier od handlarzy arabskich. Był on produkowany głównie z lnianych i bawełnianych szmat. Taki papier był gruby, elastyczny i trwały.

Kolejne okresy w historii papieru, wykorzystywanego też do produkcji banknotów, to stałe jego udoskonalanie. Eksperymentowanie ze składem pulpy poprzez dodawanie innych włókien naturalnych powodowało, że papier stawał się coraz jaśniejszy i bardziej wytrzymały na uszkodzenia mechaniczne. A unikalny i pilnie strzeżony przez producentów skład mieszaniny, stał się dodatkowym elementem zabezpieczenia banknotu.

 

 

Czasy współczesne, czyli wariacje na temat nośnika banknotu

Z biegiem lat rosła liczba materiałów innych niż papier, które były używane do drukowania banknotów lub stosowania w ich zastępstwie. Katalog  tych materiałów obejmuje w większości różne tekstylia jak np. jedwab czy len i surowce jak np. skóra czy drewno.

Wprawdzie już Mongołowie używali jedwabnych banknotów ale dopiero w 1844 r. amerykańska firma Crane Paper Company opatentowała papier banknotowy z wbudowanymi nićmi jedwabnymi. Miały one zapewnić zarówno dodatkową trwałość jak i zwiększone bezpieczeństwo produktu.

Banknoty drukowane na tekstyliach

Banknoty drukowane na jedwabiu to np. Notgeld’y emitowane w Niemczech w 1923 roku, podczas okresu kryzysu i hiperinflacji jako pieniądz tymczasowy. Spektakularnym przykładem w tym czasie może pochwalić się Stadtsparkasse z Bielefeld.  W 1923 roku miejscowość ta była jednym z kilku miast, w którym drukowano bardzo atrakcyjne i rzadkie dziś banknoty z wzorami na jedwabiu, lnie, skórze, drewnie  i aksamicie. Egzemplarze te są dziś znane jako „stoffgeld”, czyli pieniądze wykonane z tkaniny.

Na tkaninach drukowano również banknoty w czasach rewolucji komunistycznej w Chinach, w prowincji Xinjiangu (Sinkiang), w Stanie Islamskiej Republiki Wschodniego Turkiestanu. Również w 1902 roku na tkaninie z męskich koszul drukowano pieniądze podczas wojen burskich toczonych pomiędzy potomkami osadników holenderskich (Burami) a Brytyjczykami na terenach dzisiejszej RPA.

Jakie surowce stosowano do produkcji banknotów?

W różnych trudnych sytuacjach gospodarczo-ekonomicznych emitowane były również banknoty skórzane. Podczas rosyjskiej administracji Alaski banknoty były drukowane na foczej skórze. Przykłady takich interesujących rozwiązań w zakresie emisji pieniądza obserwujemy również w Europie w XIX na terenach państw germańskich i bałtyckich. 

Innym surowcem zastosowanym do drukowania banknotów było drewno. Ten pomysł wykorzystano np. w latach 1763-1764, podczas rewolty plemion indiańskich przeciwko brytyjskiemu panowaniu w Ameryce. Natomiast w 1848 roku w Czechach, jako pieniędzy używano drewnianych elementów szachownicy.

Nawet karty do gry używano jako walutę na początku XIX wieku we Francji. To rozwiązanie stosowano również we francuskiej Kanadzie w latach 1685-1757, na wyspie Isle of Man na początku XIX wieku i w Niemczech po I wojnie światowej.

W tym miejscu warto zaznaczyć, że przez wieki ewoluował nie tylko banknot (a właściwie jego podłoże), ale środek płatniczy jako przedmiot wartościowy, służący wymianie towarów.

Bartosz Miracki

 

Następna część artykułu będzie poświęcona dzisiejszym odmianom papieru banknotowego, które są szczytowym osiągnięciem dwudziestu wieków papiernictwa. Przedstawimy współczesne materiały i najnowocześniejsze technologie służące do ich produkcji.